Kościół pw. Wszystkich Świętych

 

 

Kościół powstał prawdopodobnie w latach 1555-1561 i był konsekrowany pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Został zbudowany z fundacji Tarnowskich, przypuszczalnie przez cieślę Adama Tornariusa. Został rozebrany w 1910 r.

Był to budynek typu więźbowo-zaskrzynieniowego. Konstrukcja więźby dachowej charakteryzowała się połaciami dachu głównego przedłużonymi nad zaskrzynienia i z zaczepami wokół prezbiterium. Posiadał on prezbiterium zamknięte trójbocznie, jedną szerszą nawę i wieżę. Wieża kostrukcji słupowej z nadwieszaną izbicą i hełmem namiotowym. Nakryty był dachem dwuspadowym. W środku nawę od prezbiterium oddzielała ostrołukowa tęcza. Sufit z desek, podszalowany prosto. Kościół posiadał trzy portale gotyckie, dwa schodkowe tzw. długoszowskie, trzeci zamknięty był łukiem w tzw. ośli grzbiet. Na portalu południowym znajdował się napis fundacyjny z datą i herbem Leliwa i sygnatura budowniczego. Ściany i sufit pokryte były polichromią.

 

Widok od północy

 

Do dzisiejszych czasów zachowało się kilka opisów kościoła i niewielka ilość materiałów ikonograficznych. Najwięcej informacji znajduje się w publikacji: Feliks Kopera, Kościoły drewniane Galicyi Zachodniej, serya pierwsza, z. 2, Kraków 1915. Zdjęcia z obiektu wykonał architekt Władysław Warczewski, a potem zdejmował go architekt Tarczałowicz.

Poniżej znajduje się pełny opis pochodzący z tej publikacji wraz z materiałem ilustracyjnym.

 

 

Widok od południa i wieża kościoła

 

 

Plan kościoła i przekrój poprzeczny

 

Kościół znajdował się na wzgórzu otoczony malowniczo drzewami oryentowany, stawiany na podmurowaniu z kamienia na zrąb z drzewa modrzewiowego i prawie w całości kryty gontem.

Presbiteryum zamknięte połową ośmioboka miało 12 m. dług., a 6 m. 50 cm. szerokości, nawa miała tę samą długość co presbiteryum, a szerokość 11 m. 30 cm.

Na przedzie kościoła znajdowała się wieża wysokości około 33 m. wraz z hełmem od podmurowania począwszy i była prawie kwadratową w planie (9 m. x 9 m.). Do presbiteryum od północy przylegała zakrystya, do nawy zaś od południowej strony przedsionek.

Nawę jedyną nakrywał spadzisty dach tej samej wysokości co dach presbiteryum. Dach presbiteryum z przyszufnicami i okapem podtrzymywały konsole, nawy głównej zaś słupy okryte gontem na kształt szkarp i przerywały powierzchnię gładką i pozbawioną podcieni.

Sygnaturka zdawała mi się być nowszą.

Wieża zasługiwała na szczególniejszą uwagę. Budowana na słup, miała pochyłe oszalowane ściany i piąterko ze ścianami pionowemi, u spodu wyrzynanemi w koronkę, a w nich po cztery ostrołukowe okienka. Okna i koronka, jak mnie zapewniał proboszcz, były nowsze. Hełm tworzyła płaska piramida czworoboczna, która przechodziła w smukłą ośmioboczną piramidkę, zakończoną pazdurem z kulą, na której zatknięty był krzyż. W wieży znajdowały się schody na chór po jednej stronie a po drugiej skład, środek zaś służył za przedsionek.

 

 

Widok z góry na hełm wieży i koronka pod hełmem

 

   

 Napis na drzwiach kościoła i gotyckie okno

 

 

Portal główny i drzwi boczne

 

Drzwi do zakrystyi

 

Portal główny był gotycki. Wysokość miał w świetle 2 m. 60 cm., szerokość 1 m. 20 cm. Wycięcie w lekki ośli grzbiet ujmowało schodowate obramienie ładnie rozprofilowane.

Na drzwiach, ozdobionych rozwiniętem okuciem z motywami lilii, wycięty był napis: Adam Tornarius MDLV z herbem Leliwą, gmerk z literami dat 1561 oraz powtórzona data 1555, jak to podaje rycina. Po rozebraniu kościoła przeniesiono je do Muzeum narodowego w Krakowie, gdzie obecnie się znajdują. Drzwi wiodące do zakrystyi wysok. 1'70, szer. 1 m. były także wycięte w lekki ośli grzbiet ale bez obramienia.

Okna były gotyckie i wycięte u góry w trójliść.

Ponadto gotyckie były drzwi boczne i podobne do głównego portalu a miały wysok. 2 m. 60 cm., szerokości 1 m. 30 cm.

Wewnątrz zwracała uwagę drewniana, gotycka tęcza, która dzieliła presbiteryum od jednonawowej przestrzeni. Boczne części tej jednonawowej przestrzeni były nieco niższe.

Przy rozbieraniu kościoła trafiono na ślady polichromii. Średniowieczna kropielnica znajduje się dotąd na plebanii pod schodami lub może jest to czara chrzcielnicy, rozstrzygnąć nie byłem w stanie z powodu trudności technicznych. Tam także przechowywał proboszcz fragmenty z głównego barokowego ołtarza katedry tarnowskiej a mianowicie cztery anioły, dwa siedzące, dwa klęczące, wielkości nieco większej niż naturalna. Ambona była barokowa. Na chórze muzycznym znalazłem dwa małe aniołki, wysokości 28 cm., z drzewa, złocone, z początku XVI w. klęczące i trzymające lichtarz, na który natykano świecę. Zabytki te przybite były gwoździem do pulpitu i służyły do użytku organiście; obecnie znajdują się w Muzeum narodowem w Krakowie, inny podobny zabytek dawniej jeszcze oddał proboszcz do Muzeum dyecezalnego w Tarnowie. Dr. Demetrykiewicz widział w zakrystyi "resztki skrzydła z lichego malowanego tryptyku". W zakrystyi znajdował się nadto kielich srebrny z XV wieku z rytemi postaciami świętych na podstawie, dwa ornaty starożytne z wypukłym haftem złotym o motywie granatu z XVII wieku.

 

Szczegół z dzwonu

 

    

Okucie drzwi głównych i lichtarz gotycki

 

Kropielnica

 

Na uwagę zasługują dzwony:

1. Dzwon o średnicy 1 m. 17 cm., wysokość 0'80 cm. z napisem kursywą w dwu wierszach: Jezus nazarenus rex iudeorum. Venite exultemus Domino, iubilemus deo salutari nostro, preocupemus faciem eius in confessione, opus joannes Tarn et ven + d + ai pleb + et + stas zeba + a + amats nikel + stef vitric + 1565. Dzwon ten ma trzy medaliony, jeden z herbem Leliwą na tarczy z labrami, drugi ze lwem z zadartym ogonem podnoszącym przednią łapę, na którym siedzi naga postać, trzeci z maszkaronem.

2. Dzwon nieco mniejszy i z tym samym charakterem pisma: Jezus nazarenus rex iudeorum slovo boze trwa na vieki panu bogu na czesc i na chvale y wsitkim - svietem - a - d - m - 5 - 63.

 

Inne dane na temat kościoła

Dzwonnica i wejście znajdowało się od strony zachodniej (obecnie od wschodniej). Kościół miał chór, podtrzymywany przez dwie drewniane kolumny, na który prowadziły drewniane schody. Na chórze były 10-cio głosowe organy. Na dzwonnicy wisiały dwa dzwony. Jeden z 1563 r. znajduje się w obecnym kościele, drugi pęknięty został oddany do parafii Wierzchosławice. Pod zakrystią była piwnica. Wokół kościoła rosły potężne lipy.

Kościół posiadał trzy ołtarze: Główny - Wszystkich Świętych, Matki Bożej Szkaplerznej i Miłosiernego Pana Jezusa.
Ponadto w kościele znajdowało się wiele rzeczy stanowiących jego wyposażenie, jak na ówczesne czasy było ono bardzo dobre. Stanowiły go: ornaty, komeszki, obrusy, chorągiew, dzwonki, lichtarze, ampułki, kielichy, monstrancja, księgi, mszały i inne drobne przedmioty. Do dnia dzisiejszego, w nowym kościele z wyposażenia zachowało się niewiele. Są to trzy krucyfiksy, jeden późnogotycki z początku XVI w. i dwa barokowe z XVII-XVIII w. oraz XVI-wieczny dzwon. W wyniku wypadku na budowie nowej świątyni uległy zniszczeniu organy i części ołtarzy.

 

Remonty

Kościół był kilkakrotnie remontowany i odnawiany. W 1776 r. przez księdza Józefa Niedźwiedzkiego i przez kolejnych proboszczów. W 1855 r. ks. Stański wstawił dwa nowe okna za ołtarzem. W 1862 r. kościół obito nowymi gontami. W 1863 r. wymieniono kolejne trzy okna.

W 1869 r. ks. Augustyniak wymienił spróchniałe belki w ścianach, odnowił wielki ołtarz, wymalował ściany. Nowa polichromia przedstawiała: św. Izydora patrona rolników, wskrzeszenie córki Jaira, św. Stanisława przed królem Bolesławem, nawrócenie św. Pawła. W czasie remontu znaleziono 175 talarzyków, za które proboszcz po sprzedaży uzyskał 339 zł.

 

 

Wejście od południa - 1892 r. [Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, numer inwentarza: BZS.RKPS.12220.k.42, digitalizacja: PAU] i wieża kościoła

 

17 maja 1905 r. architekt Adolf Juliusz Stapf został poproszony przez komitet budowy nowego kościoła o dokładne zbadanie stanu starej świątyni. Po oględzinach sporządził on poniższy opis:

"Kościół parafialny w Szynwałdzie jest drewniany we węgły, zbudowany z drzewa miękkiego, na przyciesiach dębowych, deskami na zewnątrz oszalowany i gontem pokryty, a jak świadczy wyryty napis na drzwiach dębowych wchodowych do kościoła, zbudowany jest w połowie XVI wieku, bo w roku 1555 rozpoczęty, a w roku 1561 wykończony. Przed głównym wejściem do kościoła jest dzwonnica, która stanowi równocześnie przedsionek kościelny obszerny, bo 5.00 m szeroki a około 8.00 m długi, z którego przy jednej z bocznych ścian osobnym szalowaniem oddzielone są schody wiodące na wieżę do dzwonów. Nawa główna kościoła, w której pięć słupów wspiera część zwężoną w górze i wyżej wzniesioną powały kościelnej, jest długa 11,75 m b a szeroka 10,84 m b. Prezbiterium przed balaskami przeznaczone jeszcze dla ludu jest długie 4,27 m, a szerokie 7,15 m b.
Powierzchnia przedsionka wynosi - 40,92 m², nawy kościelnej - 127,37 m², części prezbiterium - 30,53 m².

Razem przeto powierzchnia używalna dla kościoła wynosi 189,82 m².

Ponieważ 1/4 część zajęta jest ołtarzami, amboną, konfesjonałami i ławkami, przeto odlicza się 49,705 m². Pozostaje dla ludu 149,115 m², na których licząc w ścisku po 3 osoby na 1 m² pomieści się najwyżej 450 dusz".

 

Widok od wschodu

 

Ostatnie lata istnienia

Kiedy probostwo w Szynwałdzie objął ks. Aleksander Siemieński, powziął on zamiar budowy nowej świątyni, gdyż stary kościół był zniszczony i za mały na potrzeby parafii. Również ekspertyza przeprowadzona w 1905 r. przez architekta Adolfa Juliusza Stapfa potwierdzała, że kościół nie nadaje się do rekonstrukcji i zagraża bezpieczeństwu. Postanowiono więc go zburzyć i na jego miejscu postawić nowy murowany. Rozbiórce sprzeciwiał się konserwator zabytków sztuki i pamiątek historycznych w Krakowie, dr Feliks Kopera. Stoczył on zaciekłą batalię o uratowanie świątyni. Chciał, aby cały kościół rozebrać i przenieść do Krakowa. Były również plany przeniesienia go na Świniogórę, chciał go również kupić proboszcz tuchowski ks. Maciejowski dla jednej z parafii. Nawet Muzeum Narodowe w Krakowie prosiło o drzwi i fragmenty okienne. Jednak żadnego z tych pomysłów nie udało się zrealizować. Sprawa budowy nowego kościoła była już za bardzo zaawansowana i dlatego w 1910 r. wbrew zakazom stary kościół został rozebrany, a z jego belek wybudowano Dom dla ubogich.

 

 

Wykaz źródeł

  1. Brykowski Ryszard, Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Wrocław 1981.
  2. Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.
  3. Dzwony starodawne z przed r. 1600 na obszarze b. Galicji, zredagował i opatrzył wstępem Tadeusz Szydłowski, Kraków 1922.
  4. Kopera Feliks, Kościoły drewniane Galicyi Zachodniej, serya pierwsza, z. 2, Kraków 1915.
  5. Kornecki Marian, Dawne drewniane kościoły i dzwonnice w diecezji tarnowskiej, "Currenda" 1986, nr 4-6.
  6. Kościół drewniany w Szynwałdzie, fotografia, 1892, Zbiory Specjalne, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, numer inwentarza: BZS.RKPS.12220.k.42, digitalizacja: PAU, projekt PAUart [dostęp: 10.12.2017] <http://www.pauart.pl[...]>.
  7. Naprawa kościołów w Szynwałdzie i Skrzyszowie, ''Dzwonek'' 1862, t. 7, 1 października, nr 10.
  8. Plebanek Kazimierz, Szynwałd. 650-lecie dziejów wsi i parafii, Szynwałd 1994.
  9. Teka Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej, t. 1, Kraków 1900.
  10. Teka Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej, t. 3, Kraków 1909.